Kaynak: Yersiz Şeyler
Doğru ve Yanlış’a Kürtçede Rast ve Şaş deniyor. Bu yazının konusu Rast ve Şaş köklerinin Türkçedeki anlamlarıdır [1].
Türkçede hem Rast’ın hem de Şaş’ın belirsizlikle ilgili anlamlar taşıması şaşırtıcı bir rastlantıdır.
Önce küçük bir oyunla Rast ile Şaş’ı birbirinden ayıralım: Gözlerinizi kapatıp kollarınızı açın. Sonra gözleriniz kapalıyken iki elinizin işaret parmaklarını birbirine yaklaştırarak değdirmeye çalışın. Eğer işaret parmakları birbirine denk gelir ve dokunursa Rast olmuştur, yani parmaklar birbirine rastlamıştır. Yok eğer parmaklar denk gelmezse Şaş olmuştur, yani parmaklar birbirinden şaşmıştır.
Şimdi de ikinci bir oyunla Rast ile Şaş’ı iç içe geçirelim: Yine gözlerinizi kapatıp kollarınızı açın. Ama bu sefer gözleriniz kapalıyken iki elinizin işaret parmaklarını birbirine değdirmeden yaklaştırmaya yani ıskalatmaya çalışın. Eğer parmakları ıskalatmayı becerirseniz Şaş Rast olmuştur, yani parmakları şaştırma işiniz rast gitmiştir. Yok eğer parmakları ıskalatmayı beceremezseniz ve yanlışlıkla birbirlerine değerlerse Rast Şaş olmuştur, yani parmakların birbirine rastlaması sizi şaşırtmıştır.
Bu iki oyun bir arada düşünüldüğü zaman bu iki kavramın birbirlerini böldükleri görülür.
Rast aynı zamanda hem Şaş’ın tersidir, hem de Şaş’ın kaynağıdır: Rastlantı insanı şaşmadığına şaşırtır.
1) Belli bir yer ve zamanda tesadüfen X’e rastlarız.
2) Bu karşılaşma bizi ikiye böler: Bir yanımız bu tesadüfe şaşırır, bir yanımız ise şaşırmaz, manidar bulur.
3) Tesadüfe şaşırmak şaşırtıcı değildir, ama şaşırmamak şaşırtıcıdır, yani öğretici bir rastlantıdır.
4) Böylece X’e rastlamak kendi kendimize (kendimizde bulunan Y’ye) rastlamamıza yol açmış olur.
Şaş aynı zamanda hem Rast’ın tersidir, hem de Rast’ın kaynağıdır: Şaşkınlık rast gitmeyen rastlaşmalardan oluşur.
1) Her rastlantı (X) ek rastlantılara (Y, Z, …) yol açarak etki alanını genişletir.
2) Rastlantılar zinciri (X, Y, Z, …) uyum korunduğu sürece şaşmadan devam eder.
3) Bir noktada talihsiz bir rastlantı gelip zinciri kırar.
4) Zincirin kırıldığı talihsiz noktada beliren şaşkınlık, zinciri geriye doğru izleyerek bütün geçmiş rastlantıları gözden geçirir.
Psikanaliz şaşkınlığın bu geriye dönük etkisine “sonradanlık” adını verir (retroactive realization, Nachträglichkeit, après-coup, afterwardsness) [2]. Bu etkinin genel adı belirsizliktir.
Rastlantılar zincirini şaşırtan talihsizlik çoğu zaman o zincirin diğer zincirlere uymaması probleminden kaynaklanır. Eğer rastlantı zincirlerinden özel bir tanesi diğer tüm rastlantı zincirlerini kendisine tabi kılıyorsa ona Ego veya Ben zinciri deriz.
Işık Barış Fidaner doktoralı (Boğaziçi Üniversitesi) bir bilgisayar bilimcidir. Yersiz Şeyler‘in Admini, Žižekian Analysis’in Editörü, Görce Yazıları‘nın Küratörüdür. Twitter: @BarisFidaner
Notlar:
[1] Kürtçedeki anlamları konusunda Rast ve Şaş‘ın Wîkîferheng sayfalarını inceleyebilirsiniz. Yazının başlığını “True Falls Through False” esprisinden türettim (“Doğru Doğrudan Yanlışa Yanlar”). Aslında: Şaş = False, Çewt = Wrong.
[2] Bkz “Hep Sonradan: Entropi ve Feda”
